Terug Naar De Bron: Een Gesprek met Jan Peter Balkenende

Oud-minister-president Jan Peter Balkenende geeft in dit verdiepende artikel, geschreven door student-assistent Jasper Swaak, zijn perspectief op de tekortkomingen van het moderne kapitalisme en welke veranderingen er volgens hem nodig zijn om de balans te herstellen. Specifiek wordt besproken welke rol bedrijven in deze omslag kunnen spelen en hoe zij gebruik kunnen maken van de praktische handvaten aangeboden in het recentelijk verschenen boek Agapè | Caritas in Bedrijf, onder andere geschreven door Henri Slob en professor Harry Commandeur.

De coronacrisis heeft pijnlijk duidelijk gemaakt dat de huidige vorm van het
kapitalisme, waarin maximale winst en kortetermijndenken centraal staan,
tegen haar ecologische en sociale grenzen aanloopt. Ecologisch bekeken,
begint klimaatverandering een alsmaar serieuzere bedreiging te vormen en
lijken overheden niet in staat het tij te keren. Sociaal gezien is, mede
door een doorgeslagen fixatie op markten en eigen belang, de ongelijkheid
toegenomen. Een groeiende groep burgers leeft een economisch onzeker bestaan,
voelt zich sociaal achtergesteld en beschouwt het resultaat van de
vrijemarkteconomieën als een anticlimax. Wanneer deze frustratie niet wordt
beteugeld, mondt dit volgens Balkenende politiek gezien “vaak helaas uit in
de extremen. De ene kant heeft het dan over de mensen met een niet-Nederlandse
afkomst, de andere over de kapitalisten. Het grote probleem is dat je dan de
samenleving niet neemt zoals die feitelijk is. Het wijzen naar een groep en
etaleren van frustratie en twijfel, lost de problemen niet op.” Om deze
problemen wel op te kunnen lossen, zullen volgens Balkenende de fundamentele
waarden van onze economie en samenleving herschikt moeten worden; we moeten
“terug naar de bron.”

Een nieuw moreel kompas
Het herschikken van deze waarden heeft vooral te maken met het “morele kompas
waardoor een samenleving en economie geleid wordt. Waar gaat het echt om?
Hoe verhoudt de ene mens zich tot de andere mens?” Een oriëntatiepunt voor
dit morele kompas zouden bijvoorbeeld de Sustainable Development Goals van
de Verenigde Naties kunnen zijn, volgens Balkenende “een prachtig set van
doelstellingen waar je met elkaar naar zou kunnen streven.” Deze zeventien
doelen omvatten onder andere het creëren van inclusieve economische groei,
het verminderen van sociale ongelijkheid en het tegengaan van
klimaatverandering. Een samenleving die deze doelen weet te behalen, zal een
samenleving zijn die gebaseerd is op onderling vertrouwen,
verantwoordelijkheid en wederkerigheid. Daarnaast zorgt het streven naar
deze ambitieuze doelen voor een verbindende werking, aldus Balkenende. “Een samenleving
kan alleen opbloeien als er sprake is van verbinding tussen
mensen en het is enorm verbindend om je, op lokaal en globaal niveau
gezamenlijk in te zetten voor een betere maatschappij. Er kan dus een soort
‘power’ uitgaan van het werken aan die betere maatschappij.”
Om die eerlijkere samenleving te creëren, hoeven het kapitalisme en
marktwerking overigens niet overboord gegooid te worden. Volgens Balkenende
is er een betere balans nodig tussen de rol van de Staat, van de civil
society en die van de markt. “Ik merk dat er nu tegen het principe van
marktwerking wordt aangeschopt en dat mensen dan over de overheid beginnen.
Maar we hebben ook meegemaakt dat de overheid in de hoogtijdagen van de
verzorgingsstaat juist is vastgelopen door te veel ambitie en te hoge
verwachtingen. Het schoppen tegen bedrijven en alles van de Staat verwachten,
werkt niet. Het vinden van een juiste balans tussen marktwerking, de
maatschappij en de overheid is dus essentieel.” Zo’n juiste balans betekent
onder andere dat bedrijven, in contrast met de afgelopen decennia,
structureel meer belang moeten hechten aan de stakeholders in plaats de
fixatie op de shareholder. Dus minder aandacht voor kortetermijndenken en
winstmaximalisatie maar meer focus op sociaal verantwoord ondernemen en
duurzaamheid, aldus Balkenende. “Het is mijn opvatting dat bedrijven er niet
alleen zijn voor rendement en continuïteit, hoe belangrijk dat ook is, maar
ook moeten bijdragen aan het grotere geheel.”

De rol van bedrijven
Bedrijven lijken zich te realiseren dat er nu meer van ze verwacht wordt. Zo
maakte bijvoorbeeld BlackRock, ‘s werelds grootste vermogensbeheerder,
bekend klimaatverandering als prioriteit te zien en het te zullen laten
meewegen in hun investeringsbeslissingen. Dit is volgens Balkenende
illustratief voor een bredere trend, “het broeit op dit moment.
Maatschappelijk verantwoord ondernemen was vroeger vaak iets extra’s voor
een bedrijf, maar je merkt nu dat bedrijven hun strategie opnieuw
fundamenteel gaan doordenken.” Dat moet echter niet blijven bij mooie
woorden, maar moet resulteren in concrete veranderingen en daar kunnen
bedrijven elkaar scherp in houden, aldus Balkenende: “Het boeiende van deze
tijd is dat we weten dat het geen business as usual meer is, maar dat het
tijd is om grote en betekenisvolle veranderingen door te voeren.”
De noodzaak en de wil om andere waarden centraal te stellen binnen onze
samenleving, economie en bedrijven is dus volop aanwezig. Nu moeten bedrijven
en maatschappelijke instellingen deze doelstellingen nog binnen de eigen
organisatie weten te incorporeren. Dit is volgens Balkenende allerminst een
eenvoudige taak, “als je bijvoorbeeld een organisatie wilt zijn met oog voor
al je verschillende stakeholders of wilt verduurzamen, gaat dat niet vanzelf.
Elementen zoals de tone at the top, het verantwoordelijkheidsgevoel van
werknemers en of de beloningssystemen correct staan afgesteld, zijn allemaal
cruciaal.” Gelukkig biedt het boek Agapè | Caritas in Bedrijf hier, gebaseerd
op een tiental gevalsstudies, praktische handvaten voor, aldus Balkenende.
“Ik ben erg blij met deze publicatie want het zijn prachtige voorbeelden van
organisaties die nadrukkelijk bezig zijn met waar zij voor staan en hoe ze
kunnen bijdragen aan een betere maatschappij”. Uit zijn eigen ervaring weet
Balkenende hoe complex het is om in onzekere en uitdagende tijden gefocust
te blijven op de grotere doelen. “Binnen het kabinet probeerden wij ook af
en toe afstand te nemen van de waan van de dag. Wij organiseerden dan
bijvoorbeeld Catshuis-sessies waar je los van de weekagenda met elkaar ging
reflecteren en nadacht over onze waarden en langetermijnvisie.”

Conclusie
Om de tekortkomingen van de huidige vorm van kapitalisme te kunnen oplossen
zullen waarden zoals vertrouwen, menswaardigheid en wederkerigheid binnen
organisaties moeten worden ingelijfd. Een hele klus op zich. Agapè | Caritas
in Bedrijf is een boek dat deze klus een beetje overzichtelijker en
eenvoudiger probeert te maken. Het biedt een overzicht van de belangrijkste
lessen van hoe uiteenlopende organisaties deze waarden hebben geïncorporeerd
in hun bedrijfsvoering en tegelijk hoe ze zich op dit vlak blijvend
verbeteren. “Daarom ben ik ook zo gelukkig met Agapè | Caritas in Bedrijf,
omdat het praktisch laat zien dat je dingen op een andere manier kunt doen
door jezelf als organisatie de goede vragen te stellen. Dat vind ik een
fascinerende ontwikkeling om te zien.”

Jasper Swaak, Student-Assistent bij het Erasmus Institute for Business Economics