Synergie deel 1: Economie & Theologie

Is één plus één altijd drie? Dat is de vraag. In deze nieuwe serie blogs over synergie proberen we hierop een antwoord te vinden. In dit artikel zoomen we in op theologie en economie. Vindt er synergie plaats als theologen en economen meer gaan samenwerken? Volgens prof.dr.Paul van Geest wel. Van Geest is professor aan de Tilburg University, maar sinds 2018 is hij ook parttime hoogleraar Theologie en Economisch denken aan de Erasmus Universiteit. Daarnaast is Van Geest directeur van het Erasmus Economics & Theology Institute (EETI).

Professor Van Geest benadrukt dat theologen veel van economen kunnen leren, en vice versa. “Het is echt een win-win situatie. Economen maken vaak kille berekeningen, zonder dat ze daarin morele overwegingen meenemen. Theologen kunnen de economische discipline verrijken met een breder mensbeeld en aandacht voor moraliteit. Omgekeerd houden economen de theologen scherp. Theologen kunnen zich namelijk makkelijk verliezen in hun fixatie op dogma’s en daardoor de verbinding met de realiteit verliezen.”

De mens is meer dan een handelend wezen

Volgens Paul van Geest kan de theoloog het mensbeeld van de econoom verbreden en zijn onderzoekshypothesen verdiepen. “Het mensbeeld van de homo economicus schiet vaak te kort. De mens is niet alleen een rationeel handelend wezen, met consistente voorkeuren, maar de mens is ook een liefhebbend wezen, met tegenstrijdige gevoelens waardoor strikte rationaliteit wordt ondermijnd.” Volgens Van Geest bieden de oude geschriften die door theologen bestudeerd worden, zoals de psalmen en de klaagliederen uit de Bijbel, bijvoorbeeld een veel breder mensbeeld.

In de Middeleeuwen was de economie volledig het domein van theologen

Van Geest legt uit dat de economie vroeger zelfs volledig het domein was van theologen. Academici in de scholastieke Middeleeuwse traditie zochten in oude theologische traktaten een oplossing voor verschillende economische kwesties. “Ze vroegen zich af of je rente mocht rekenen en hoe hoog dan, of je mocht ruilen over tijd, welke voorwaarden aan eerlijke handel moesten worden gesteld enzovoorts. Aan de antwoorden op deze vragen lag altijd een moreel kader ten grondslag,” aldus de professor.

Rijken worden rijker en armen niet armer

Het morele kader en het brede mensbeeld is naar de achtergrond verdwenen toen economie zich ging ontwikkelen als wetenschapsdiscipline. “De econoom Pareto stelde op een gegeven moment dat de totale welvaart verhoogd kan worden als de ene persoon rijker wordt zonder dat de ander armer wordt. Om de totale welvaart te vergroten, wat in zichzelf een nobel streven is, moet je dus eerst de welvaart meten. Daardoor werden economische berekeningen steeds belangrijker. Hierdoor verloor men helaas steeds meer het besef dat de mens meer is dan een homo economicus.”

Theologen kijken met andere blik naar zo’n vraagstuk over welvaartsverdeling. Van Geest: “Als de totale welvaart stijgt omdat de een rijker wordt maar de ander niet armer, kan er jaloezie ontstaan of maatschappelijke onrust. De niet armer geworden mens kan zich irriteren aan het feit dat het gras bij de buren steeds groener wordt. Over dit soort dynamieken is in vroeger tijden nagedacht. In het bijbelboek Leviticus bijvoorbeeld is een strategie ontwikkeld om deze onrust te ondervangen en in vele andere bijbelboeken is een bruikbaar idee van sociale rechtvaardigheid ontwikkeld.” Van Geest benadrukt dat theologen absoluut niet op de stoel van de economen moeten gaan zitten, maar ze kunnen het referentiekader van economen dus wel vergroten.

Theologen zijn geen zendelingen

Overigens zijn er volgens de professor ook theologische onderwerpen die totaal irrelevant zijn voor economen. “Theologen zijn geen zendelingen: we willen niemand bekeren. Als theoloog denk ik dat het centraal stellen van Christus bijvoorbeeld van toegevoegde waarde kan zijn in iemands persoonlijk leven, maar voor de wetenschap is dat niet zo interessant. Met dogma’s en theorieën over de drie-ene God kan je ook niet zo veel in de economie.”

Economie is veel meer het aangaan van duurzame (handels)relaties dan een eindeloze reeks aan anonieme transacties  

Van Geest verwacht dat de samenwerking tussen economen en theologen steeds inniger wordt. Er zijn namelijk verschillende urgente thema’s, zoals duurzaamheid en inflatie, waar economen en theologen elkaar kunnen aanvullen. “Neem de huidige inflatie en recessie. Oude verhalen over het Joodse volk, dat door de woestijn trekt kunnen perspectief bieden in deze tijd. Als je door de woestijn trekt ben je kwetsbaar. Gastvrijheid aan vreemden, maakt dat je minder kwetsbaar wordt, omdat ze zich als gast minder vijandig zullen gedragen. Daarom zijn nomaden in het Midden-Oosten nog steeds gastvrij. Een maatschappij die denkt kwetsbaar te zijn, moet gastvrijheid juist hoog in het vaandel zetten. ”

Gemeenschappelijk huis

Een ander urgent thema is duurzaamheid. Van Geest, die ook lid is van de Pauselijke Theologische Academie, parafraseert paus Franciscus. “Volgens de paus leven we in een gemeenschappelijk huis. Als de muren van het huis instorten, dan is de kamer waarin jij woont ook onbewoonbaar. We dragen als mensheid dus de verantwoordelijkheid voor het onderhouden van ons gemeenschappelijke huis.” De vraag is vervolgens hoe je zo’n theologisch uitganspunt vertaalt naar de economische werkelijkheid. “We moeten de economie umdeuten. Mensen en bedrijven moeten juist fiscale of economische prikkels krijgen om zich milieubewust te gedragen. Wat voor model moet je ontwikkelen om juist het planten van bomen winstgevend te maken in plaats van het rooien ervan? Hoe precies weet ik niet, daar moeten economen zich over buigen.”

Aandacht in de economie voor gemeenschappen en relaties is dus belangrijk. Professor van Geest: “Sommigen zien de economie als een eindeloze reeks aan anonieme transacties. Ik zie dat anders. Economie is veel meer een aangaan van duurzame (handels)relaties. Als dat je uitgangspunt is, dan hoeft winstbejag niet altijd je primaire doel te zijn.”

Volgens Augustinus, een theoloog uit de vierde eeuw, is het hoogst haalbare geluk dan ook niet het bereiken van de top, of het worden van de rijkste of de machtigste. Van Geest: “Met leiders in Board Rooms lees ik vaak teksten van Augustinus. Hij zegt dat geluk afhangt van een balans tussen lichamelijke beweging, geestelijke uitdaging zoals studie en relationele contacten.” Er is dus meer dan geld verdienen alleen.