De glazen leider: blootgelegd, geblamed en gebroken

Waarom maatschappelijke verkramping tot extreme voorzichtigheid leidt

Recent publiceerde KPMG het rapport ‘De glazen leider’. In dit rapport signaleren de auteurs een toenemende verkramping bij leiders, vanwege de angst om genadeloos afgerekend te worden op fouten en misstappen. We interviewden Muel Kaptein, een van de auteurs. Naast partner bij KPMG is Muel Kaptein professor bedrijfsethiek aan de Rotterdam School of Management.

Glas is transparant maar breekbaar. Op dezelfde manier zijn leiders, of het nu in de politiek, het bedrijfsleven of ergens anders is, steeds meer van glas. Door sociale media is de transparantie enorm: alles wat leiders doen wordt blootgelegd, met name als het negatief is. Muel Kaptein: “Letterlijk iedereen kijkt mee: toezichthouders, de media, de samenleving. Zelfs je privéleven wordt soms besproken.”

Tegelijkertijd – of juist daardoor – lijken leiders steeds breekbaarder te worden. Reputaties worden genadeloos afgebroken, mensen die een misstap begaan, worden gecanceld. Dit zorgt voor een toenemende verkramping bij leiders; strenge wetgeving (“zero tolerance”) versterkt dit proces alleen nog maar. Kaptein: “Je ziet angst voor het nemen van verantwoordelijkheid, angst om gecalculeerde risico’s te nemen, angst om je nek uit te steken. Als het verkeerd gaat, dan wordt dat namelijk breed uitgemeten.”

Ook de bakker om de hoek

Deze blame culture zie je in de hele maatschappij, aldus Kaptein. Niet alleen leiders moeten hiermee dealen, hoewel de titel van het rapport anders doet vermoeden: “Als de bakker om de hoek per ongeluk iets onveilig heeft neergezet en er gebeurt een ongeluk, dan kan dat ook viraal gaan.” Hetzelfde geldt voor docenten. “Tegenwoordig geef je niet alleen les aan je eigen klas, maar aan heel Nederland. Als je iets ‘fouts’ zegt en dat wordt door leerlingen gefilmd en gedeeld, dan kan dat je blijvend beschadigen, terwijl iets vaak totaal uit de context gehaald is.”

“Letterlijk iedereen kijkt mee: toezichthouders, de media, de samenleving” 

Zero tolerance en blame culture leiden tot verkramping, maar waarom is dat erg? Voor bedrijven geldt dat geen waarde gecreëerd kan worden zonder (ondernemers)risico’s te nemen. “Bedrijven stellen tegenwoordig hoge eisen voordat ze klanten accepteren,” aldus Muel Kaptein, “en aanbestedingen worden steeds complexer. Dit is funest voor de kwaliteit van de dienstverlening en innovatie.” Los daarvan dreigen de maatschappelijke kosten van compliance ook de pan uit te rijzen: “Door de maatschappelijke zero tolerance neigt de wetgever naar overregulering. Overregulering gaat echter altijd gepaard met hoge compliance kosten.”

Gezamenlijke oplossing

De hele maatschappij ondervindt dus nadeel aan deze toenemende verkramping. Maar hoe moet dit probleem opgelost worden? “Dat hebben we gevraagd aan bestuurders in zowel de private als publieke sector,” zegt Kaptein. “Iedereen was het eens dat je dit als individuele organisatie niet kan aanpakken. We hebben te maken met een maatschappelijk verschijnsel, dus we hebben ook elkaar nodig om dit op te lossen.”

“De wetgever neigt naar overregulering, maar dit gaat altijd gepaard met hoge compliance kosten.”

Idealiter gaat de regering hierin voorop, maar eerlijk gezegd verwacht de professor bedrijfsethiek daar niet zo veel van: “De regering blijft maar worstelen met moreel leiderschap.” Kaptein ziet eventueel wel een rol weggelegd voor de Sociaal-Economische Raad (SER). “Uiteindelijk komt het initiatief vaak uit onverwachte hoek; jongere generaties zijn bijvoorbeeld erg welwillend. Een bottum-up beweging vanuit de samenleving zou ook veel meer bij deze tijd passen dan een top-down benadering.”

Transparante bedrijfscommunicatie

Hoe moeten bedrijven omgaan met deze maatschappelijke werkelijkheid? In het rapport werd transparante communicatie aangedragen als een van de oplossingen, maar is dat niet tegenstrijdig? Juist door de toegenomen transparantie is er toch een vergrootglas komen te liggen op het handelen van organisaties en hun leiders?

Kaptein: “Je kunt het tij niet keren. Sociale media afschaffen kan niet. Je moet dus accepteren dat de transparantie is toegenomen, sterker nog: je moet deze transparantie juist vergroten. De beste manier om dit te doen is het delen van dillema’s. Je moet het vraagstuk delen, zodat mensen kunnen zien hoe weerbarstig de praktijk is. Als een politicus fluitend een mededeling doet, lijkt het net alsof een pijnlijk besluit in een split second genomen is. Mensen denken dan dat je over lijken gaat. Door het delen van de dillema’s vergroot je juist het begrip bij mensen en daarmee verklein je de ophef.”

“De beste manier van transparantie is het delen van dilemma’s (…) anders denken mensen dat je over lijken gaat.”

Transparant zijn over incidenten is tenslotte ook belangrijk. “Vaak worden incidenten onthuld door de media of ngo’s. Dan sta je gelijk 1-0 achter. Op het moment dat je zelf de vuile was buiten hangt, houd je zelf de regie,” aldus Kaptein. Ook intern moet er openheid zijn over incidenten. Er moet geen angstcultuur zijn binnen het bedrijf. “Als mensen het idee hebben dat ze intern figuurlijk onthoofd worden als ze een fout of incident melden, dan melden ze niets. Als een incident intern niet gemeld wordt, dan kan er dus ook geen openheid naar buiten zijn.” De belangrijkste les is dus: risico’s nemen en fouten maken mag, maar wees daar dan wel eerlijk over. Juist door je kwetsbaar op te stellen, kweek je begrip en verklein je het afbreukrisico.

Dit artikel is geschreven door Wilmer Klaassen, student-assistent bij Erasmus Institute for Business Economics (EIBE).