Wat Luther en Erasmus ons kunnen leren over de economie

Wat kunnen wij van Luther en Erasmus leren om hedendaagse economische uitdagingen het hoofd te bieden? Om die vraag draaide paneldiscussie op de vijftiende Lutherconferentie van 11 november 2022 in de Hoflaankerk in Rotterdam. Na een introductie van de Duitse parlementariër Otto Fricke gingen Marti Pluygers, Lans Bovenberg, Gert-Jan Huisman, Christian Treumann en Kees van der Staaij met elkaar in gesprek onder leiding van Herman Selderhuis. Volgens hen laten Luther en Erasmus ons zien dat vertrouwen in elkaar het belangrijkste is voor de hedendaagse economie.

Het panelgesprek werd ingeleid door een videoboodschap van Otto Fricke, lid van de Duitse Bondsdag voor de Freie Demokratische Partei. Hoewel er in de tijd van Erasmus en Luther nog geen industrialisatie of digitalisatie had plaats gevonden, is het gedachtegoed van beide theologen volgens Fricke nog altijd relevant. “Erasmus vroeg zich af: hoe kunnen wij de dingen op de juiste manier doen? En: wat is een betekenisvol leven? Mensen vragen zich nog steeds af wat de zin van het leven is.” Volgens Fricke draait het denken van Luther erom dat we in relatie tot God en elkaar zijn geschapen. “Welvaart, welzijn, gezondheid en milieubescherming zijn daarom nog steeds belangrijk. De zin van het leven bestaat in het zorgen voor elkaar en de schepping.”

Vertrouwen in God en elkaar

Hoewel onze wereld veel complexer is dan die van Luther en Erasmus, is vertrouwen ook voor onze tijd essentieel. Fricke: “We kunnen niet alles oplossen omdat we niet alles weten. Daarom moeten we vertrouwen hebben; wie kunnen we beter vertrouwen dan God? We kunnen ons vertrouwen niet op de toekomst stellen, want we weten niet hoe die eruit ziet. Door te vertrouwen op God kunnen we elkaar vertrouwen en elkaar zelfs vergeven als we fouten maken. Dat is de boodschap die Erasmus van Rotterdam en Maarten Luther nog steeds in de een-en-twintigste eeuw verspreiden.”

Door te vertrouwen op God kunnen we elkaar vertrouwen en elkaar zelfs vergeven als we fouten maken.

– Otto Fricke (Freie Demokratische Partei)

Na de videoboodschap opent Herman Selderhuis, hoogleraar Kerkgeschiedenis en kerkrecht aan de Theologische Universiteit Apeldoorn, het panelgesprek. Hij is benieuwd of de panelleden zich kunnen vinden in Fricke’s speech. Marti Pluygers, ondernemer in de taxibranche en eigenaar van een bakkerij, vindt het wat abstract: “Ik mis de best practices. Hoe moeten we de hedendaagse uitdagingen aanpakken?” De Duitse advocaat Christian Treumann begrijpt Pluygers’ kritiek wel: “Fricke geeft ons inderdaad geen economisch advies, maar juist de wijsheid die we nodig hebben.”

Mensen zijn beperkt in wat ze weten en kunnen

Lans Bovenberg, hoogleraar economie aan de Tilburg University en Erasmus Universteit Rotterdam, is het met Fricke eens. “In onze samenleving is een relationele visie op de mens nodig. We moeten andere mensen eren en vertrouwen. Het zwakke punt van onze maatschappij is dat we elkaars fouten niet meer vergeven omdat we niet langer in een vergevende God geloven.” Gert Jan Huisman, oprichter van private-equityfonds AndersInvest: “We moeten inderdaad erkennen dat elk mens fouten maakt en dat leiders niet alles kunnen weten. Vaak worden bedrijven door allerlei controlesystemen gedehumaniseerd, maar aan het einde van de dag zijn we nog steeds mens.” Kees van der Staaij, lid van de Tweede Kamer voor de SGP, sluit zich hier bij aan. “Zoals Otto Fricke zei: er is al die eeuwen veel veranderd, maar we zijn nog steeds dezelfde mensen.”

Complexe problemen

Professor Selderhuis, voorzitter van het discussiepanel, vraagt de deelnemers met welke economische uitdagingen zij te maken hebben. Christian Treumann; “We leven in een complexe wereld en dat leidt tot complexe problemen. Als we deze problemen alleen vanuit ons intellect willen oplossen, denk ik dat we zullen falen. Er is meer nodig: vertrouwen in God en vertrouwen in elkaar.”

Ik merk dat mensen teleurgesteld raken in en boos worden op overheden, maar dat hun hoop op en verwachting van de overheid tegelijkertijd onrealastisch hoog is.

– Gert Jan Huisman (AndersInvest) 

Marti Pluygers geeft aan dat ze als ondernemer direct geconfronteerd wordt met de energiecrisis. Vanwege de gestegen energieprijzen zijn de kosten voor haar bakkerij en taxi’s enorm gestegen. Daarnaast merkt ze er vanuit de overheid steeds meer regulering komt: “Er is steeds minder vrijheid van ondernemerschap.” Ondernemer Gert-Jan Huisman sluit zich daarbij aan. “We leven in een tijd van crisis: we hebben tegelijkertijd te maken met corona, de oorlog in Oekraïne en de klimaatcrisis. Ik merk dat mensen teleurgesteld raken in en boos worden op overheden, maar dat hun hoop op en verwachting van de overheid tegelijkertijd onrealistisch hoog is. Dit leidt ertoe dat overheden met enorm veel regels en raamwerken komen, onder andere om de klimaatcrisis op te lossen. We moeten niet al onze hoop op overheden stellen, maar het ook verwachten van bedrijven. In onze ondernemingen bestaat bijvoorbeeld grote intrinsieke motivatie om de klimaatcrisis op te lossen, maar veel wetgeving belemmert ons juist.”

Institutioneel vertrouwen: de markt, de gemeenschap en de overheid

Professor Bovenberg: “Er is vertrouwen nodig in drie instituties: de markt, de gemeenschap en de overheid. In China maakt de overheid de dienst uit, in de VS de markt. In Europa moeten we oppassen dat de gemeenschap niet vergeten wordt. We moeten niet te veel verwachten van de overheid, de overheid kan niet iedereen compenseren. In onze samenleving kunnen we niet meer omgaan met fouten en daarom reguleren we. In plaats daarvan moeten onze burgers leren om verantwoordelijke burgers te zijn.”

Overheidsregulering is als regen: te veel regen is een ramp, maar te weinig ook.

– Kees van der Staaij (SGP)

Het gaat dus om een gebalanceerd vertrouwen in de overheid, de markt, maar zeker ook in de gemeenschap, in elkaar dus. Christian Treumann: “Ik leerde vroeger op school dat je zult falen als je niemand vertrouwt, maar dat je ook bedrogen uitkomt als je iedereen vertrouwt. Daarom moeten vrije markten gereguleerd worden zonder het vertrouwen in elkaar te verliezen.” Kees van der Staaij: “Het gaat inderdaad om de juiste balans. Overheidsregulering is als regen: te veel regen is een ramp, maar te weinig ook. Mijn voorganger Abma had het over laissez-fleurir in plaats van laissez-faire.”

Noaberschap

Professor Bovenberg: “De bron van het vertrouwen in elkaar ligt in God, de enige die we echt kunnen vertrouwen. Hij geeft ons de moed om anderen te vertrouwen. Het belangrijkste element van liefde is vertrouwen. God is een goede vader, hij heeft ons als mensen ondanks alle tekortkomingen zelfs lief.” Gert-Jan Huisman: “Wij zijn als mensen imperfect maar tegelijkertijd dragen we Gods beeld. Wij zijn creatief en in staat om door samen te werken problemen op te lossen. Laten we niet naïef zijn, maar tegelijkertijd vertrouwen hebben in elkaar.” Marti Pluygers: “Mijns inziens moeten we terug naar hoe ze het vroeger deden in hechte gemeenschappen: samenwerken en omzien naar elkaar. Noaberschap, zo noemen we dat in Twente.”

Dit artikel is een bewerking van het panelgesprek op de Lutherconferentie 2022