Wat leiders en bedrijven hebben aan inzichten uit de relationele economie
Binnen economische disciplines zijn er synergievoordelen te behalen (zoals in de accountancysector, of op het gebied van merkarchitectuur), maar is economie niet per definitie synergie? Als twee mensen samenwerken in een bedrijf of als twee bedrijven samen zakendoen, dan heeft dat toch voor alle afzonderlijke partijen meerwaarde? Volgens professor Lans Bovenberg gaat de economie per definitie over relaties, maar hij vreest dat de economische wetenschap vervreemdt is geraakt van zijn eigen wortels. “Ik denk dat de economie de afgelopen decennia een individualistische wetenschap is geworden.” Dat is de reden dat Bovenberg al jaren pleit voor een herwaardering van, wat hij noemt, de ‘relationele economie’.
Bovenberg: “Economie moet weer een sociale wetenschap worden. En ‘relationeel’ is in feite een overbodige toevoeging, want het woord economie betekent ‘huishoudkunde’ en dit staat voor samenwerken en relaties aangaan.” De professor betreurt dat economie de laatste decennia meer een individualistische wetenschap is geworden met een focus op individueel belang in plaats van gedeeld belang: “Het dominante mensbeeld was dat van de ‘homo economicus’, maar recente wetenschappelijke vindingen tonen echt aan dat de mens coöperatiever is dan de homo economicus.”
Hoe ziet de economie als wetenschappelijke discipline er dan uit, als er, zoals u bepleit, meer aandacht komt voor het relationele aspect?
“Traditioneel kijken we als economen naar gedrag, naar de buitenkant, naar wat mensen doen. Daaruit leiden we af wat ze willen. Door gedragseconomie weten we beter: soms doen mensen dingen die ze niet willen. Dat noemen we dan begrensde rationaliteit of begrensde wilskracht. Geesteswetenschappen bestuderen wat mensen zelf hebben ervaren. Die kijken naar de binnenkant van mensen, de drijfveren. Het werkt niet om alleen naar extern gedrag te kijken. We moeten proberen meer ‘in’ de mens te komen. Dit doen we dus ook onder andere door neurowetenschap. Neurowetenschappers kijken naar reacties in de hersenen bij beslissingen die mensen maken. Ook het vertellen van verhalen of het stellen van vragen aan mensen werkt goed. Dat is wat ze bij de geesteswetenschappen doen. De relatie met andere menswetenschappen is essentieel. Eigenlijk zouden we dus een vak moeten hebben wat hoofd, hart en handen integreert. Hoofd is filosofie, hart is geesteswetenschappen en handen is economie. Het gaat erom dat de mens als geheel wordt bekeken.”
Wat is het belang van waarden en inzicht in drijfveren voor een “Relationele Economie”?
“Er wordt onderscheid gemaakt tussen drie soorten waarden. Allereerst zijn er persoonlijke waarden: mensen hebben verschillende drijfveren. De tweede soort zijn de sociale waarden: kennen, vertrouwen en dienen. Deze zijn altijd belangrijk als je met mensen samenwerkt. Ten derde zijn er specifieke gezamenlijke waarden voor een organisatie of bedrijf. Waarden die je met elkaar deelt, maar die wat specifieker zijn dan de sociale waarden. Deze kunnen bijvoorbeeld ontstaan door het verleden, dus wat er is gebeurd met een organisatie, of waar men van droomt. Die waarden worden gevormd door gezamenlijke verhalen.”
Een onderneming enkel te laten varen op winst is te karig
Hoe moeten of kunnen leiders aandacht geven aan deze waarden?
“Het is een belangrijke rol van moderne leiders om zo’n gemeenschappelijke verhaal te formuleren; waarom je hier op aarde bent (purpose). Als je wilt dat mensen zich inspannen voor gezamenlijk doel, moet je ze inspireren. Dat kan door gemeenschappelijke normen te vormen en te gebruiken, en zeker niet alleen door financiële prikkels te geven. Los daarvan moet een leider aan de andere twee soorten waarden ook aandacht geven. Dit doe je door het faciliteren van het proces waarin mensen elkaar leren kennen, ook met alle verschillen opvattingen die er zijn. Het helpt om van elkaar te begrijpen wat de ander belangrijk vindt en dat je begrijpt waarom die ander op de bewuste manier reageert. Verder gaat het erom dat je in gesprek gaat over welke waarden je deelt. Het helpt als leider om je daarin te verdiepen.”
Als persoonlijke waarden van een werknemer conflicteren met de waarden van een organisatie kan dit uiteindelijk leiden tot wangedrag. Hoe moet je hier als leider mee omgaan?
“Er bestaan drie bestuursvormen: dwang (wet), financiële prikkels (concurrentie) en dus ook gemeenschappelijke waarden. Een relationele visie op de economie maakt andere beheersingsmechanismen absoluut niet overbodig maar is een aanvulling hierop. Mensen zijn relationeel, dus ook vatbaar voor besmetting, of kuddegedrag. In feite gaat hier Keynesiaanse economie over. De potentiële ‘rotte appels’ kunnen mensen zijn met privéproblemen, mensen die zich niet veilig voelen, mensen die vindt dat ze te weinig beloont worden of medewerkers die onverschillig zijn geworden. Deze kunnen het hele bedrijf besmetten en het is dus belangrijk dat je die eruit pikt om een oplossing te vinden.”
Waartoe zijn bedrijven op aarde volgens u?
“Werk is vaak uitdagend en moeilijk, je doet het samen en je doet het voor anderen. Als een bedrijf goed functioneert, voldoet het aan die kenmerken. Relationele economie gaat over interne relaties, maar uiteindelijk gaat het om de mensen die het bedrijf bedient, de klanten. Daar is het bedrijf voor opgericht. Mensen willen tegenwoordig ook iets beteken voor de buitenwereld, niet langer alleen geld verdienen. De ethische lat wordt daarmee steeds hoger gelegd. Relationele economie wordt steeds meer een voorwaarde: de samenleving wordt steeds complexer en veeleisender van bedrijven en samenwerken wordt ingewikkelder. Een onderneming dan laten varen op enkel winst is te karig.”
Prof.dr. Lans Bovenberg streeft naar vernieuwing van het economieonderwijs, vooral omdat de het beeld van de homo economicus achterhaald is. Daarover interviewden we hem in de zomer van 2022. Lees het artikel “De homo economicus is achterhaald, maar nog niet in het onderwijs” hier.
Dit artikel is een ingekorte, bewerkte versie van het artikel “Relationele Economie: delen is vermenigvuldigen” dat eerder op onze website verscheen.
Lees ook de andere afleveringen van dit vierluik over ‘synergie’:
